Piotr Kotecki
Konferencja historyków UAM
Archiwalne plany berlińskie jako źródło wiedzy o architekturze militarnej XIX-wiecznego Poznania.
Wstęp
Badania nad pruskimi fortyfikacjami nowożytnymi na ziemiach polskich, rozpoczęte przez prof. Jerzego Stankiewicza z Politechniki Gdańskiej w połowie ubiegłego wieku, doprowadziły do odkrycia w zasobach Centralnego Archiwum NRD w Poczdamie Oddział Merserburg, wielkiego zasobu planów i dokumentów dotyczących projektów twierdz, planów konstrukcyjnych fortów i obiektów administracji fortecznej wielu miast, leżących zarówno w granicach dzisiejszej Polski jak i na terenach Rosji, Niemiec czy Francji. Kwerendy profesora, prowadzone w Merserburgu, pozwoliły na identyfikację kilku tysięcy dokumentów odnoszących się do twierdz założonych przez Prusaków w Gdańsku, Grudziądzu, Królewcu, Świnoujściu, Toruniu, Poznaniu czy Kostrzynie nad Odrą.
Po latach, do tych materiałów, dotarli również inni badacze fortyfikacji, kontynuator badań profesora Jerzego Stankiewicza, dr inż. Krzysztof Biskup, czy poznańscy specjaliści mgr inż. Przemysław Wojciechowski i mgr Paweł Piechowiak.
Według ocen współczesnych badaczy pruskiej architektury militarnej i wskazań Tajnego Archiwum Państwowego Pruskie Zasoby Kultury w Berlinie – Dahlem, jak dotąd udało się zidentyfikować ok. 600 planów (rysunków) dotyczących poligonalnej i pierścieniowej twierdzy w Poznaniu.
W większości są to rysunki wykonywane w technice wielobarwnej na kartonie, tekturze lub (rzadziej) kalce, czasem wielkoformatowe opatrzone podpisami, uzupełnieniami, wklejkami, notami znanych dziś nam doskonale inżynierów fortyfikacji, pruskich generałów.
Mimo poważnego zdekompletowania zbiorów, większość zachowanych dokumentów, wytworzonych w latach 1828 – 1918, przetrwała do naszych czasów w dość dobrym stanie. Naturalnie, znajdują się wśród nich i takie, które wymagają kolejnych konserwacji oraz rekonstrukcji. Uszkodzenia planów powstałe szczególnie w czasie ostatniej wojny, a wynikające z przechowywania archiwaliów w niesprzyjających warunkach (w sztolniach kopalni soli), utrudniają w wielu wypadkach precyzyjne rozpoznanie ich treści.
Od momentu zjednoczenia Niemiec, do obecnej chwili, plany znajdują się w Tajnym Państwowym Archiwum Pruskie Zasoby Kultury w Berlinie – Dahlem, gdzie są udostępniane na miejscu w czytelni, bądź też istnieje możliwość wykonania kopii wybranych dokumentów.
W latach 1999 – 2009 Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji zakupiło, dzięki wsparciu finansowym miasta Poznania, środkom własnym jak i osób prywatnych, całość rozpoznanych planów Twierdzy Poznań. Kopie planów, w postaci diapozytywów i odbitek fotograficznych, znajdują się obecnie w zbiorach Miejskiego Konserwatora Zabytków miasta Poznania (część – tzn. I i II pakiet) oraz (całość w tym materiały z lat 1900 – 1918) w zbiorach wyżej wspomnianego Towarzystwa.
Archiwalne plany fortyfikacji Poznania (nazywane od miejsca ich przechowywania) „Planami Berlińskimi”, zawierają wielkie bogactwo informacji, pozwalając na rozpoznanie nie tylko budowlanych założeń o charakterze typowo bojowym, jakimi były forty, ale także na prześledzenie całego procesu wznoszenia twierdzy, poczynając od rozpoznania terenu, poziomu wód gruntowych, cieków wodnych, podziału geodezyjnego miasta, poprzez szczegóły konstrukcyjne fortów, ich modernizacje, wzmocnienia, wystrój architektoniczny, a kończąc na szczegółach konstrukcyjnych detali wyposażenia fortecznego oraz budynkach pomocniczych i planach symulowanych oblężeń Twierdzy Poznań. Wziąć należy pod uwagę, także szczególną urodę planów i rysunków, które odmiennie od nam współczesnych, wykonane zostały w większości przypadków w układzie wielobarwnym.
Posiadanie tak szczegółowej dokumentacji oraz umiejętność jej czytania, pozwala na odtworzenie przebiegu nieistniejących już dziś linii umocnień, prowadzenie rewitalizacji obiektów, czy odgadnięcie ich roli jaką pełniły w strukturze dawnej twierdzy. W wielu wypadkach sprowadzone do Poznania plany pomogły w prowadzeniu prac wykopaliskowych np. na trenie Parku Cytadela (dawny Fort Winiary), w obrębie Reduty I, Rawelinu III czy blockhauzu drogi krytej przeciwskarpy Bastionu IV Colomb. W dużej mierze pozwoliły na przygotowanie wielu opracowań i publikacji, w tym naukowych, prac magisterskich i doktorskich.
W przygotowanym, przeze mnie, na dzisiejszą konferencję pakiecie 21 przeźroczy, znajdują się te plany, które pozwalają pokazać ich wyjątkową urodę, skalę założenia twierdzy, precyzje wykonanie, zarówno umocnień jak i samych planów oraz stopień zaangażowania wielu instytucji i osób związanych z ich powstaniem i wytworzeniem.
Pokaz slajdów
1. Plan lokalizacji Fortu VIII i przekroje stratygraficzne z zaznaczeniem poziomu wód gruntowych w okolicy planowanej budowy odwodnienia. Wrysowany pierwotny (planowany) przebieg odwodnienia fortu. Plan z 30 czerwca 1877 r. Dawna sygnatura planu ZSM III 5003, arkusz I.
2. Fragment planu przebiegu odwodnienia Fortu IXa z zaznaczonymi w terenie studniami rewizyjnymi i podziałem gruntów. Widoczny przebieg granicy działki fortecznej (Johann Gensler – ojciec) – działka wykupiona oraz działki sąsiadujące: wdowa Barbara Walter, Johann Schneider i Joseph Paetz. Dwie ostatnie za szosą na Mosinę. Dawna sygnatura planu ZSM III 5046.
3. Jeden z pierwszych planów projektowych fortyfikacji wokółmiejskich Poznania z 23 marca 1828 r. z wysuniętymi na przedpole lunetami oraz potężnym fortem cytadelowym od północy. Nota marginalna generała Hake wpisana 16 kwietnia 1828 r. Dawna sygnatura planu ZSM III 4814. Plan I.
4. Kolejny szkicowy projekt wstępny Twierdzy Poznań z przeprojektowanym kształtem fortu cytadelowego na północy. W obwód cytadeli wrysowano dwa dodatkowe dzieła forteczne zlokalizowane na przedpolu Redity Koszarowej, w obrębie Wielkiego Dziedzińca. Projekt z podpisem generała von Raucha, opatrzony datą 18 lipca 1828. Dawna sygnatura ZSM III 4815.
5. Specjalny projekt dla Fortu IX. Jest to podstawowy (ogólny) rzut całego fortu, jeszcze z pierwotnymi rozwiązaniami. Projekt z 13 listopada 1876 r. Niebieskim kolorem naniesiono zmiany przewidziane poprawką do planu z 7 kwietnia 1877 r. Wprowadzono inną lokalizację blockhauzu, stajnię, zmianie uległa konstrukcja mostu stałego. Dawna sygnatura ZSM III 5016, arkusz 1.
6. Projekt specjalny części szyjowej (koszary) Fortu III z 1 listopada 1878 r. Rzut poziomy i przekroje oraz konstrukcja schematyczna mostu zwodzonego i stałego. Pokazany wystrój architektoniczny koszar wraz z bramą wjazdową. Arkusz 5, dawna sygnatura ZSM III 5159. Pierwotnie wrysowane na koronie bramy figury dwóch orłów. Projekt zrewidowany 28 lutego 1881r. i 31 grudnia 1881r. Wprowadzono zmiany w wyniku których m.in. wykreślone zostają zdobienia w postaci orłów.
7. 8. Jeden z najładniejszych planów zachowanych w berlińskim Archiwum dotyczący Twierdzy Poznań. Plan przedstawia widok fasady Fortu Reformatów (późniejszego Fortu Prittwitz – Gaffron). Jest to projekt z kwietnia 1842 r. Dawna sygnatura ZSM III 4848. Z dalszą poprawką widoczną w postaci wklejki, opatrzoną notą z 26 kwietnia 1842 r.
9. Projekt budowlany dla Wojennego Magazynu Prochu nr 1 (K.P.M. I), zlokalizowanego na terenie Fortu Winiary, za Kurtyną I), z 25 maja 1888 r. Dawna sygnatura planu ZSM III 5259. Jest to projekt przebudowy i wzmocnienia magazynu prochu po ostatnich pracach modernizacyjnych, które miały miejsce w 1873 r. Widoczna struktura kompozytowa obiektu, dodana metrowa warstwa piasku (tzw. poduszka piaskowa) oraz metrowej grubości płaszcz betonowy (warstwa detonacyjna) przykrywający korytarz wejściowy, przedsionek i salę składu. Obiekt wzniesiono w 1838 r. Poprzednie wzmocnienia prochowni miały miejsce w latach 1865, 1867, 1869 i 1873.
10. Projekt zabudowy Pancernego Stanowiska Obserwacyjnego wz. 1887 (PBSt. 87) na Forcie V. Plan ten odnosi się jednocześnie do Fortu VI. Projekt z 29 września 1888 r. Dawna sygnatura ZSM III 5283.
11. Projekt Bastionu III, Rawelinu IV oraz Kurtyny IV Fortu Winiary. Nałożone rzuty pomieszczeń i nasypów ziemnych. Lustrzane odbicie tożsame dla Bastionu I, Rawelinu I oraz Kurtyny I tego samego fortu. Projekt ok. 1835 r. Dawna sygnatura ZSM III 4804.
12..13. Specjalny projekt budowlany dla Fortu VII. Widoczny jednokondygnacyjny blokhauz szyjowy oraz oryginalne nazewnictwo elementów fortu: Kehlescarpe – skarpa szyjowa, Kehlblockhaus – szyjowy blokhauz, Kehlthor – brama szyjowa, Kehlwaffenplatz – szyjowy plac broni. Jednocześnie wklejka z projektem zmian w konstrukcji blokhauzu z jedno na dwukondygnacyjny. Projekt z 13 listopada 1876 r. Dawna sygnatura 5014, arkusz 7. Wklejka z projektem przebudowy oraz dopiskiem z 6 listopada 1884 r.
14. Projekt budowy Wojennego Laboratorium Prochu Kawaliera Aster z 29 lipca 1875 r. Dawna sygnatura ZSM III 4996. Plan przedstawia przeznaczenie pomieszczeń laboratorium (magazyn pocisków i ładunków miotających, pomieszczenie przygotowalni amunicyjnej, skład zapalników, dwa pomieszczenia robocze – elaboracji, dwa pomieszczenia odlewni skorup pocisków, dwa pomieszczenia straży, podręczny magazyn prochu) oraz szczegóły konstrukcyjne i przeznaczenie pomieszczeń latryny (kabina dla oficera, kabina dla podoficera, dwie kabiny dla szeregowych, kabina z pisuarem) wraz z jej lokalizacją w terenie. U dołu planu widoczny projekt drewnianego regału na 16 beczek z prochem dla podręcznego magazynu prochu laboratorium.
15. Rzut poziomy Fortu Radziwiłła z zaznaczeniem redity, kaponiery z blokiem wjazdowym i dwoma magazynami prochu. Za reditą wrysowana latryna (zapewne konstrukcji szachulcowej). Plan z 4 sierpnia 1857 r., kopia z 28 listopada 1862 r. Dawna sygnatura ZSM III 4917, arkusz 1.
16. Plan projektowy kaponiery głównej (południowej) Redity Koszarowej Fortu Winiary z ok. 1830 r. Dawna sygnatura ZSM III 4898. Rzuty 4 kondygnacji z zaznaczeniem (zapewne późniejszym z 1857 r.) przeznaczeniem poszczególnych pomieszczeń. Z podziałem na pomieszczenia dla I i II Batalionu oraz z podziałem na warsztaty i mieszkania: chirurgów, mistrzów krawieckich i szewców.
17. Założenie oraz szczegóły konstrukcyjne bramy, wykonanej z kraty fortecznej, zabezpieczającej zachodni przyczółek mostu Tumskiego. Plan z 1 czerwca 1886 r. Dawna sygnatura ZSM III 5210, arkusz 3.
18. Budynek rusznikarni z mieszkaniem zlokalizowany na terenie Fortu Winiary, jako przykład budynków pomocniczych – służbowych w twierdzy. Budynek konstrukcji szachulcowej. Projekt z 9 maja i 21 października 1898 r. Dawana sygnatura ZSM III 5406.
19. Plan symulowanego ataku na twierdzę Poznań z kierunku południowo –zachodniego (z rejonu wsi Dolna Wilda), w kierunku na Bastion III i IV oraz Kawalier IV. Plan z marca 1845 r. Widoczne równoległe (paralele) oraz stanowiska baterii artylerii. Dawna sygnatura planu ZSM III 4887, plan 1.
20. Kolejny plan symulowanego ataku na twierdzę, na przykładzie konkretnego obiektu Bastionu III z maja 1843 r. Dawna sygnatura ZSM III 4888. Widoczne równoległe (paralele) oraz rozbudowana sieć chodników kontrminerskich i zniszczenia.
21. Plan rzutu poziomego Bramy Królewskiej z baterią flankującą. Rysunek z 30 kwietnia 1880 r. wykonany na kalce. Dawna sygnatura ZSM III 5095. Widoczne uszkodzenia planu wynikające z działania chlorku sodu i wody na materiał, co miało miejsce w trakcie przechowywania archiwaliów w sztolni kopalnianej w okresie II Wojny Światowej. Warto zwrócić uwagę na ciekawy sposób podania skali rysunku (dość rzadko spotykane rozwiązanie) skala dwunastkowa (w prętach pruskich – stosowana do 1868 r.) i obok metryczna.
Bibliografia
B i s k u p K.: Opis planów berlińskich twierdzy Poznań, Poznań 1999.
K a n o n i c z a k T.: Magazyny prochu twierdzy poligonalnej Poznań, [w:] Infort nr 21, Gliwice 2004.
S t a n k i e w i c z J.: Ze studiów nad fortyfikacjami pruskimi na ziemiach polskich, [w:] Studia i materiały do historii wojskowości Tom XII, cz. I, Warszawa 1966.
S t i l l e r J.: Bastion III Grolman, [w:] Poznańskie Zeszyty Fortyfikacyjne, Poznań 2003.
Archiwalne plany i rysunki twierdzy Poznań ze zbiorów Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin – Dahlem: ZSM (Zentrales Staatsarchiv Merserburg) III 4804, 4814, 4815, 4848, 4887, 4888, 4898, 4996, 5014, 5016, 5046, 5095, 5159, 5210, 5259, 5406. Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji.
